Collectie Jeanne Merkus (1839-1897)

---

Identity Area

Collection ID	IIAV00000291
Unitdate	1871-2019
Language List	Finding aid is in Dutch / Taal van toegang is Nederlands
Language of Material	Dutch/Nederlands
GeoCountry	Netherlands
Extent	0.36 m.
Processing Information	Plaatsingslijst gemaakt door Jan Bervoets in 1983.
	Aanvulling verwerkt door Annette Mevis in 2019 nrs 16-21
Access and Use	Beperkt
Access Note	Inventarisnummers 16-20 zijn gesloten tot 1-1-2025.
Preferred Citation	Collectie Jeanne Merkus, inv.nr …, collectie Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV) in Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis

Biographical Note / Biografie

Geboren op 11 oktober 1839 te Batavia, overleden op 1 februari 1897 te Utrecht; roepnaam Jenny; dochter van mr Pieter Merkus, gouverneur-generaal van het voormalig Nederlandsch-Indië; verbleef vanaf 1869/1870 in diverse landen; streed in 1875-1876 in Herzegovina en vervolgens in Bosnië tegen de Turken, waarbij zij onder meer werd aangeduid als Johanna Markusova.

---

In 1962 richtte de Nederlandse ambassadeur in Belgrado zich tot het ministerie van Buitenlandse Zaken om inlichtingen over een zekere Johanna Markusova, ten behoeve van de Zuidslavische filmmaatschappij Jadran voor een film over de Herzegowijnse opstand in 1875. Het hoofd van het bureau Onderzoek van het ministerie, drs F. Koopstra, begon zich toen persoonlijk voor deze figuur te interesseren, omdat zij niemand minder was dan de Nederlandse Jeanne Merkus, een zuster van zijn overgrootmoeder. Jeanne Merkus (1839-1897) was een dochter van mr. Pieter Merkus, gouverneur-generaal van Nederlandsch-Indië. Na het overlijden van haar verweduwde moeder in 1848 wordt zij opgevoed door haar oom Charles Guillaume Merkus, predikant van de Waalse kerk in Amsterdam. Bij diens emeritaat vertrekt zij met hem naar Arnhem. Eenmaal meerderjarig geworden krijgt zij de beschikking over haar deel van het grote koloniale familiekapitaal en vliegt zij uit naar de omgeving van de Gelderse hoofdstad. Te Brummen woont zij een paar jaar samen met Catherina van Rees. Vanaf 1869/1870 houdt zij vooral buiten Nederland domicilie, waar zij zich als evangeliste, filantrope en sociaal hervormster begint te onderscheiden. Als verpleegster maakt zij zich verdienstelijk tijdens de Frans-Duitse Oorlog, inclusief de belegering van Parijs. Bij de daaropvolgende Commune schaart zij zich actief, mogelijk zelfs gewapenderhand, achter dit linkse experiment. Later in 1871 ziet zij met eigen ogen dat de Risorgimento bekroond is met de val van de Kerkelijke Staat en de uitroeping van Rome tot Italië´s hoofdstad. De ´´bevrijding van het pausselijk gezag´´ is voor haar aanleiding om ´´een gebouw tot Gods verheerlijking te Rome [te doen] zetten´´, maar na een daar ontvangen ingeving – kennelijk een hemelse - verplaatst zij de bouwplannen naar Jerusalem, het centrum van Turks Palestina. Op naam van een stroman uit het gebied koopt zij in 1873 een perceel buiten de Jaffa-poort. Een Frans architect/aannemer wordt met de bouw belast. Jarenlang zal hij ten tijde haar herhaalde lange verblijven in Europa als zaakwaarnemer optreden. In het kielzog van Italiaanse, Franse en andere buitenlandse vrijwilligers die de Serviërs van Herzegovina vanaf de zomer van 1875 komen bijstaan in hun strijd tegen de Turken, sluit zij zich in december dat jaar aan bij vojvoda Mićo Ljubibratić, de belangrijkste opstandelingenleider van dat moment. Hem en zijn manschappen voorziet zij van grote bedragen, tevens speelt zij – als enige vrouw - een actieve rol bij militaire operaties, vaak in de voorste linies strijdt zij. Ook financiert zij de aankoop van een batterij bergkanonnen, die echter pas ruim nadat Ljubratić en zij in maart 1876 door troepen van de Dubbelmonarchie op Turks grondgebied zijn gearresteerd en afgevoerd, aankomt en in Montenegrijnse handen raakt. Terwijl de vojvoda in Linz wordt geïnterneerd, herkrijgt Jeanne Merkus de vrijheid die zij gebruikt om meteen naar het vorstendom Servië te gaan, waar velen al hebben vernomen van de amazone van Herzegovina. Belgrado haalt de nog steeds in tradionele Montenegrijnse mannenkleding gestoken Jeanne Merkus in als een soort Jeanne d'Arc. Een bevlogen dichter roemt haar als de Servische Lord Byron. In de hoofdstad wordt Jeanne Merkus het boegbeeld van de beweging die er snel in slaagt vorst en regering een nieuwe politieke weg in te laten slaan, een die eind juni dat jaar leidt tot oorlog met Turkije. Allerlei weerstanden overwinnend wordt Jeanne Merkus ere-adjudant van de commandant van de aan de Drina, de grensrivier met Turks Bosnië, gelegen vrijwilligerseenheid. Wederom als enige vrouwelijke strijder. Na hevige kritiek te hebben geuit op de opperbevelhebber van dat westelijke front, moet zij het veld ruimen, ofschoon zij ook daar bij gevechten door dapperheid was opgevallen. Medio augustus 1876 verlaat zij ontgoocheld het land dat haar tot voor kort op handen droeg. Het volgende jaar brengt zij een bliksembezoek aan Java om kort daarop te verschijnen in Roemenië, waar zij tevergeefs poogt als krijger te worden toegelaten tot het Russische leger bij zijn veldtocht tegen de Turkse heerschappij in Bulgarije. Vanaf 1878 brengt Jeanne Merkus meerdere, soms langdurige bezoeken aan Jerusalem, terwijl zij voor de rest hoofdzakelijk verblijf houdt aan de Riviera en elders in Frankrijk. Haar gebouw, dat voortsproot uit de hoop dat de Tweede Komst van Christus nakende was, wordt door tegenwerking van haar op geldelijk gewin uit zijnde Libanese stroman en van de rancuneuze Turkse autoriteiten, alsmede ten gevolge van de uitgeputte financiën van de stichteres nooit voltooid. In 1895 verlaat zij voor het laatst Jerusalem. Tot ca.1965 blijft ´´Amireh House´´, inmiddels een bouwval, stil getuigen van de geloofsvaste Nederlandse die er op haar kosten gelijkgezinden wilde huisvesten in afwachting van het in vervulling gaan van hun millenaristische droom. De nadagen van Jeanne Merkus kenmerken zich door ontreddering over de teloorgang van haar levenswerk in Jerusalem. De eens zo rijke en vrijgevige vrouw proeft nu zelf de bittere smaak van armoede.

---

Felix Koopstra (1919-1996), die als eerste in Nederland Jeanne Merkus serieus onderzocht en daarover publiceerde, komt ook de eer toe het vanaf 1962 door hem verzamelde materiaal voor het nageslacht te hebben veilig gesteld. René Grémaux (geboren 1952) zette Koopstra´s naspeuringen voort en breidde ze aanzienlijk uit, waarvan het in 2014 verschenen Mystica met kromzwaard. Het opzienbarende leven van Jenny Merkus (medeschrijver Wim van den Bosch †) getuigt.

Geschiedenis archiefbeheer

De heer Koopstra schonk in 1983 het door hem bijeengebrachte materiaal aan de Tweede Afdeling van het Algemeen Rijksarchief. In 1994 is deze collectie overgedragen aan het toenmalige IIAV. Het door Grémaux sinds ca.1985 op de Balkan en daarbuiten bijeengebrachte onderzoeksmateriaal, dat nog steeds toeneemt, wordt door hem aan Atria overgedragen, te beginnen in 2019.

Inhoud

Collectie stukken betreffende Jeanne Merkus afkomstig van F. Koopstra, en van René Grémaux: ruim 1800 uitgetypte persberichten in 20 talen uit de jaren 1875-1877.

Allied Materials

Related Material

Stukken betreffende haar bevinden zich in het archief van de consul van Beiroet aanwezig in het Nationaal Archief.

---