Archief Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid (NBV) (1863-) 1901-1951

---

Identity Area

Collection ID	IIAV00000321
Unitdate	(1863-) 1901-1951
	1901-1951
Language List	Finding aid is in Dutch / Taal van toegang is Nederlands
Language of Material	Dutch/Nederlands
GeoCountry	Netherlands
Extent	12.84 m.
Processing Information	Inventaris gemaakt door Dimphéna Groffen in 1987
	Bewerkt door Annette Mevis in 2015 tijdens de voorbereiding voor digitalisering
Access and Use	Vrij
Preferred Citation	Archief Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid (NBV), inv.nr …, collectie Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV) in Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis

Collection summary

Ordening

De meeste stukken van het archief zijn door het Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid verzameld als documentatiemateriaal voor haar werkzaamheden als informatiecentrum. Het betreft allerlei soorten materiaal zoals brochures, pamfletten, knipsels, Staatsbladen en -couranten. Op de oudste correspondentie, tot circa 1931, is een strenge selectie toegepast. De reden waarom dit gebeurd is, wordt nergens aangegeven. Hoogstwaarschijnlijk werden deze oude stukken niet meer van belang gevonden. Deze selectie heeft niet plaats gevonden bij de knipsels. Deze zijn, chronologisch geordend, compleet bewaard gebleven. Zij vormen met hun systematische onderverdeling een waardevolle collectie. Niet alleen de belangrijkste reguliere kranten, maar ook vaktijdschriften en vrouwenperiodieken werden tussen 1902 en 1946 doorgenomen en gedocumenteerd. Bij de inventarisatie is gebruik gemaakt van een eerder aangebrachte ordening. Door wie deze ordening is gemaakt is niet helemaal duidelijk. Vermoedelijk is dat al op het Bureau zelf gebeurd. Bij de ordening was een onderscheid gemaakt tussen het 'documentatiemateriaal' en het 'archiefmateriaal' zoals bestuurs- en financiële stukken. Dit onderscheid is zo overgenomen. Het 'documentatiemateriaal' was ondergebracht in 30 genummerde rubrieken en een rubriek Algemene Correspondentie, bestemd voor niet elders onder te brengen stukken. De knipsels en de correspondentie waren afgescheiden van de overige 'documentatie'; zij waren wel volgens dezelfde rubrieksindeling geordend. Dit alles is tot één systeem samengevoegd. De nummers van de rubrieken zijn weggelaten. De oorspronkelijke ordening is dus zoveel mogelijk gerespecteerd. In een enkel geval waren stukken, die duidelijk bij elkaar hoorden, in afzonderlijke rubrieken opgenomen. In die gevallen is er voor gekozen de stukken samen te voegen en bij de meest geschikte rubriek te plaatsen. Bij enkele rubrieken zijn de oude lijsten van de in die rubriek aanwezige stukken gevoegd. Indelingen en beschrijvingen van deze lijsten kloppen vaak niet meer door de aangebrachte wijzigingen. De meeste stukken afkomstig van Wilhelmina Drucker zijn bij de onderwerpen geplaatst, maar enkele stukken zijn in een aparte rubriek ondergebracht. Het Nationaal Bureau kreeg door een wilsbeschikking van Wilhelmina Drucker haar archief. Zij hebben daar uitgehaald wat voor hen van belang was en de rest - helaas- verdeeld over andere verenigingen. Bij de voorbereiding voor digitalisering van het archief in 2015 zijn publicaties er zoveel mogelijk uitgehaald: of ze waren al aanwezig in de bibliotheek of ze zijn alsnog beschreven in de boekencatalogus omdat zij daardoor beter vindbaar zijn. De overdruk van het artikel van W.H. Posthumus-van der Goot, Onderzoek naar den arbeid der gehuwde vrouw in Nederland' uit Jaarboek II van het Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging 1938, heeft een '18' erin geschreven, het nummer van Bergungsstelle 18 'Bibliothek des Deutschen Frauenwerkes' (nu aanwezig in de bibliotheek). Exemplaren van De Handelingen van de Staten-Generaal zijn verwijderd omdat die nu digitaal te raadplegen zijn op www.statengeneraaldigitaal.nl. De Staatscourant tot 1950 wordt in de komende jaren gedigitaliseerd in het kader van het project Databank Digitale Dagbladen van de KB en zijn daarom ook verwijderd. De uitgaven van het NBV zijn gedigitaliseerd in het kader van het boeken- en tijdschriftentraject van de KB.

Historical Note / Geschiedenis

Na afloop van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid 1898 bleek er een aanzienlijk batig saldo te zijn. Er werd verzocht ideeën in te sturen voor een zinvolle besteding van dit geld. Uiteindelijk werd het door Marie Jungius ingezonden idee het beste gevonden: een Bureau als blijvend centrum van wat de tentoonstelling was begonnen, om vrouwen met hulp en voorlichting bij te staan en de ideeën van de tentoonstelling te verspreiden en te laten rijpen. Of, zoals Marie Jungius het zelf zei: ‘een permanentwording van de Tentoonstelling zonder de zichtbare 'illustratie', maar als blijvend middelpunt van bijeenverzameling, navraag, hulp en voorlichting voor de vrouwen die arbeiden moeten en arbeiden willen......’. Of, zoals later is samengevat: verkenning, verruiming en verbetering van het arbeidsterrein van de Nederlandse vrouw.

---

Naast het Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid (NBV) zou er een Nationale Vereniging voor Vrouwenarbeid (NVV) moeten komen. Deze vereniging kreeg het beheer over de geldmiddelen. Maar ook kon alleen de vereniging adressen aan overheden sturen. Verder was de vereniging verantwoordelijk voor alle bemoeiingen, die voortkwamen uit het lidmaatschap van de Nationale Vrouwenraad en het Nationaal Comité inzake wettelijke regeling van vrouwenarbeid, én voor beslissingen over al dan niet toetreden tot, of steun verlenen aan, andere verenigingen. Beiden werden in 1901 officieel opgericht, en Marie Jungius werd benoemd als directrice van het Bureau. Deze functie hield ze tot 1908. Na haar was Magdalena Elisabeth IJzenhoed-Grevelink enige maanden directrice. Anna Polak behield na haar het directriceschap tot maar liefst 1936. Bij haar afscheid moest er geld ingezameld worden, om haar toch nog iets van een pensioen te geven. Een echte vetpot was het dus blijkbaar niet. Assistent-directrice was Marie Heinen. Na het aftreden van Anna Polak volgde zij haar op als directrice. Marie Heinen op haar beurt, werd na haar overlijden in 1949 opgevolgd door E.A.van Veen. Erg lang heeft zij deze functie niet gehad, want al vrij spoedig werd het beheer van het NBV overgenomen door de Nederlandse Vereniging voor Vrouwenbelangen en Gelijk Staatsburgerschap (na de fusie Nederlandse Vereniging voor Vrouwenbelangen, Vrouwenarbeid en Gelijk Staatsburgerschap geheten). Het Bureau kon niet in de bestaande vorm in stand gehouden worden en al spoedig verdween het als zodanig. De naam vrouwenarbeid bleef bij de vereniging bestaan, als een van die terreinen waar zij haar aandacht aan schonk. Bij de fusie werd, op 10 december 1949, het archief van het NBV en van de NVV, aan het IAV verkocht. Het archief van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid 1898 berust eveneens in het IIAV. (Zie voor de stukken betreffende de fusie en samenwerking met de Vereniging voor Vrouwenbelangen ook het archief van deze vereniging, aanwezig in het IIAV. Met name inv. nrs.72 en 312-314.)

---

Doel van het NBV was de verkenning, verruiming en verbetering van het arbeidsterrein van de Nederlandse vrouw. Dit had onder meer betrekking op opleidingen, duur en kosten ervan, op arbeidsomstandigheden, arbeidsvoorwaarden, salarissen, arbeidswetgeving en werkgelegenheid. Gegevens over al deze onderwerpen kregen ze door het bezoeken van scholen en bedrijven, door het doornemen van een 70-tal dagbladen, (vak)tijdschriften en andere periodieken en door enquêteformulieren over veel verschillende onderwerpen naar scholen en bedrijven te sturen. Om veranderingen in overheidshandelen te bereiken, stuurde de vereniging adressen, of sloot zich middels een adhesiebetuiging aan bij acties van anderen. De informatie was beschikbaar op het Bureau zelf. Er was een spreekuur waar mensen met vragen konden komen. Verder werden er veel schriftelijke vragen door het Bureau behandeld. Enkele cijfers: in 1909 werden er door het Bureau 294 vragen beantwoord, in 1913 waren dat er 501. Informatie werd opgevraagd vanuit het buitenland, door bedrijven, door overheden en door particulieren, bijvoorbeeld over de toekomstmogelijkheden van een bepaald beroep, of de toegankelijkheid van een opleiding voor vrouwen. Naar aanleiding van de vragen begon het Bureau met het inwinnen van inlichtingen en het verzamelen van nog niet aanwezige informatie. De resultaten van de grotere onderzoeken vonden hun neerslag in rapporten en in de zogenoemde Goedkope uitgaven van het NBV. Enkele van deze uitgaven zijn in het archief aanwezig: het merendeel is te vinden in de bibliotheek van het IIAV. In de jaarverslagen werd nauwgezet weergegeven hoeveel aanvragen men kreeg en welke onderwerpen deze behelsden. Ook werd opgenomen welke adressen de vereniging verzond en aan welke acties men deelnam. Het NBV had ook de publicatie van het ‘Vrouwenjaarboekje’ op zich genomen. Deze publicatie was oorspronkelijk door Marie Rutgers-Hoitsema begonnen, maar vanaf 1908 werd de informatie verzameld en bewerkt door Marie Heinen. In deze boekjes is veel informatie te vinden over alle verenigingen die zich met vrouwen bezighouden: het ‘encyclopedisch naslagwerk van het maatschappelijk vrouwenleven’. Een belangrijke uitgave van het NBV is de ‘Leidraad voor de Beroepskeuze’. Deze publicatie is van 1912 tot 1936 verschenen. Van 1919 tot 1936 heeft het NBV ook nog het ‘Maandbulletin’ - voortzetting van het ‘ Vrouwenjaarboekje’ - gepubliceerd. Al deze uitgaven getuigen van de enorme werklust van de medewerksters van het bureau. Want naast de genoemde publicaties zijn er nog honderden tijdschrift- en krantenartikelen van hun hand verschenen. Veel daarvan zijn in de inventaris terug te vinden; meestal onderaan de desbetreffende rubriek opgenomen. Bovendien waren de medewerksters nog lid van veel commissies van de Nationale en Internationale Vrouwen Raad en verleenden ze, waar nodig, hun medewerking aan overheidscommissies. In 1912 is door het Bureau het initiatief genomen tot de oprichting van de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen. Veel stukken van deze vereniging zijn dan ook in dit archief te vinden. En, om nog een heel ander voorbeeld te noemen, het Bureau heeft zich ook beziggehouden met het verzamelen en opsturen van kunstnijverheidsprodukten van Nederlandse vrouwen naar de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1910.

---

Het zal duidelijk zijn dat de beide medewerksters van het Bureau niet in staat waren al deze informatie alleen te verzamelen. Voor een aantal onderzoeken maakten ze dan ook gebruik van de werkzaamheden van plaatselijke comité's. Deze comité's bestonden uit vrouwen die ter plekke bij bedrijven langs konden gaan om de situatie te aanschouwen, of die na een bezoek enquêteformulieren over arbeidsmogelijkheden en -omstandigheden konden invullen. En, om nog een heel ander voorbeeld te noemen, het Bureau heeft zich ook beziggehouden met het verzamelen en opsturen van kunstnijverheidsproducten van Nederlandse vrouwen naar de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1910. De vragen, die het bestuur naar aanleiding van dit conflict aan de algemene ledenvergadering stelde waren de volgende: Verlangt de vergadering een Bureau dat boven alle partijen staat en zich dus moet onthouden van partij te kiezen op terreinen van tactiek, sociaal-politiek en actieve propaganda? en Acht de vergadering het gewenst dat de directrice, althans in principiële kwesties, overleg pleegt met het bestuur? Bijkomend aspect was nog, dat van overheidswege werd gedreigd met het stopzetten van subsidie als het Bureau zich niet onthield van het voeren van bepaalde acties, die gericht waren tegen de overheid. De kwestie spitste zich toe. Aanvankelijk leek het er op dat de meerderheid van het bestuur wilde dat beslissingen over te volgen handelswijzen bij het bestuur kwamen te liggen, en niet bij de directrice. Later bleek dat de meeste bestuursleden zelfs wilden dat de directrice zich helemaal niet meer zou bemoeien met kwesties van tactiek, sociaal-politiek en propaganda. Een minderheid van het bestuur, waaronder de presidente, sloot zich bij de directrice aan. Uiteindelijk werd de strijd ten gunste van de directrice en de bestuursminderheid beslist.

Geschiedenis archiefbeheer

In de tweede wereldoorlog werd het NBV niet opgeheven en nagenoeg ongemoeid gelaten. Sinds het voorjaar 1943 toonde men van NSB-zijde speciale belangstelling voor de bibliotheek. De bibliotheek was voor '90% ondergedoken in de bergplaatsen van een Gymnasium'. Het NBV verhuisde in 1943 naar Santhorstlaan 11, op12 mei 1944 naar Santhortslaan 17 in Wassenaar omdat nr 11 door de Duitse plaatselijke commandant werd opgeëist. Kon op 22 oktober 1945 weer terugkeren naar Van Speykstraat 153 in Den Haag., de bibliotheek kwam ook weer terug. In 1947? ontving het NBV de bibliotheek van de Nederlandse Vereniging voor Vrouwenbelangen en Gelijk Staatsburgerschap waarbij ook de bibliotheek van haar voorgangers zoals de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht ( (jaarverslagen over 194-1947, inv.nr 969). In 1989 via Marijke Peters stukken ontvangen afkomstig van dr. A.M. Smit, eerste secretares van de NVV. Deze stukken waren als aanvulling achter de inventaris geplaatst, inv.nrs 1036-1061, bij voorbereiding digitalisering in 2015 ingevoegd in de inventaris. Stukken 1945-1948, ontvangen in 2013, afkomstig uit het archief van de regio Den Haag van de Nederlandse Vereniging voor Vrouwenbelangen, Vrouwenarbeid en Gelijk Staatsburgerschap; omdat Marie Heinen in Den Haag woonde en de Nationale Vereniging voor Vrouwenarbeid in 1949 fuseerde met Vrouwenbelangen is dit stukje archief waarschijnlijk bij de afdeling Den Haag terecht gekomen: jaarverslagen, correspondentie en stukken betreffende de huisvesting. bij aanvulling archief Vrouwenbelangen zaten stukken afkomstig van de toenmalige secretares van de NVV mr J.C. van Es. Deze stukken in 2015 ingevoegd in de inventaris

Inhoud

Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid: correspondentie 1926-1948; circulaires 1901-1945; financiële stukken 1922-1944; stukken betreffende de medewerksters 1905-1936, 1947-1948; stukken betreffende jubilea 1926, 1951; documentatie waaraan toegevoegd eigen en gedeponeerde archiefstukken 1863-1949, onder andere van Wilhelmina Drucker en van de Commissie voor de Wereldtentoonstelling in Chicago 1893, geordend in de rubrieken: algemeen, techniek, overzeese gebiedsdelen, universitaire studies, atelier-industrie, handel/administratie, nijverheid, detailhandel, hotels/pensions/tehuizen, huishoudelijk werk, huisindustrie, geschiedenis, huisvlijt, kunstnijverheid/beeldende kunsten, land-/tuinbouw, kunst/letteren, maatschappelijk werk, vrouwenbeweging, armenzorg, prostitutie, dierenbescherming, drankbestrijding, gevangeniswezen, kinderbescherming, huisverzorging/zuigelingenzorg, bejaardenzorg, vredesbeweging, coöperaties, sociale zorg, invalidenzorg, Toynbeewerk, hygiëne/sport/gymnastiek, opvoeding/onderwijs, woningwezen/woninginspectie, vakonderwijs, verkeerswezen, vroedvrouwen, verzekeringswezen/pensioenen, politiek, ziekenverpleging, beroepskeuze.
Nationale Vereniging voor Vrouwenarbeid: notulen van bestuursvergaderingen 1910-1943 en van algemene vergaderingen 1911-1939; jaarverslagen 1904, 1931, 1936-1941; correspondentie 1908-1920, 1937-1950; statuten en wijzigingen 1903, 1930; financiële stukken 1901-1910, 1929-1949; ledenlijst 1947.

---